Op 12 augustus publiceerde The Post Online het stuk Manipulatie: in door ‘gaslighting’ verlichte maatschappij wordt iedereen langzaam gek, met als even alarmistische subkop: Subtiele misleiding is overal en brengt ons aan het wankelen. De geforceerde woordspeling in de titel (door gaslighting verlicht – voel die pijn) doet niet af aan het onheil dat eraf druipt. We wankelen! Straks vallen we nog om! Wat is er aan de hand?
Sietske Bergsma waarschuwt in haar artikel voor ‘gaslighting’. De definitie van dat begrip heeft ze keurig geparafraseerd van de Engelstalige Wikipediapagina: “een vorm van psychologisch misbruik waarbij een slachtoffer, op kleine of grote schaal, aan het twijfelen wordt gebracht over zijn eigen perceptie, geheugen en psychische gezondheid.”
Snoepjes
Bergsma is geen psycholoog, dus meer details kan ze niet geven – ik evenmin. Maar ik zie wel dat haar artikel een onsamenhangende warboel is. Ze schrijft:
Gaslighters varen er wel bij om ons in die toestand van chronische twijfel te brengen, want als we waarheid niet meer van leugen kunnen onderscheiden, dan gaat álles erin als zoete koek. Het doel is dus desoriëntatie en dan ondermijning en het vindt tegenwoordig op grote schaal plaats. Vanuit grote bedrijven, de politiek en media, bijna uitsluitend uit links progressieve hoek.
Grote bedrijven zijn inderdaad berucht om hun links progressieve houding. Hoe vaak horen we de CEO’s van Heineken en Shell niet pleiten voor meer overheidscontrole op de markt? “Belast mij meer! Meer!” roept de bestuursvoorzitter van Ahold regelmatig. Niet voor niets worden multinationals zo bejubeld door linkse maatschappijcritici.
Bergsma legt vervolgens uit hoe gaslighters stiekem een maatschappij van zombies willen creëren:
Ik heb het over een groot deel van de samenleving dat door gaslightersuitsluitend nog snoepjes in de smaken ‘fatsoen’, ‘verantwoord’ of ‘saamhorigheid’ wordt verkocht in ruil voor echte kwaliteiten, zoals zelfstandig nadenken, ondernemerschap of moed.
Let op de woorden ‘in ruil voor’. Om iets in te ruilen, moet je het eerst hebben. Het gaat Bergsma dus om mensen die beschikken over zelfstandig denkvermogen, ondernemerschap en moed, maar die kwaliteiten inleveren en daarvoor snoepjes terugkrijgen in de door Bergsma zo verafschuwde smaken. Meteen zit ik met vragen. Als die mensen zo moedig zijn en zo goed zelfstandig kunnen denken, waarom worden ze dan zo gemakkelijk het slachtoffer van gaslighting? Hoe krijgen de nauwelijks gedefinieerde gaslighters die dappere ondernemers op hun knieën? Ik dacht, naar aanleiding van veel rechtse opiniestukken, dat zelfstandige en moedige ondernemers juist het voortouw moesten nemen en onze economie wel even zouden oplappen – nu blijkt dat ze al aan hun geestelijke gezondheid gaan twijfelen door de eerste de beste geitenwollensokken-stropop met een verhaal over saamhorigheid.
Bovendien: waarom zijn fatsoen, verantwoordelijkheid en saamhorigheid geen ‘echte kwaliteiten’? En hoezo zou je je moed, ondernemerschap en zelfstandig denkvermogen moeten inleveren om die zaken waarde toe te kennen?
Vragen die helaas onbeantwoord blijven, want Bergsma schakelt abrupt over naar achtergrondinformatie bij het begrip ’gaslighting’. Volgens haar afkomstig uit George Cukors film Gas Light uit 1944 (in werkelijkheid uit Patrick Hamiltons gelijknamige toneelstuk uit 1938, maar soit), waarin een man zijn vrouw tot waanzin drijft.
Bergsma schrijft:
Haar man dimt ook de (gas)lichten in huis. Als zij er iets van zegt reageert hij verbaast [sic] en gekwetst. Ze heeft het vast niet goed gezien!
Bergsma vergelijkt deze redenering met de volgende:
“Als ik word verkracht door een vluchteling, en iedereen zegt dat vluchtelingen zielig zijn, dan is het dus mijn schuld.”
Het gebeurt.
Als Bergsma hier een bron zou noemen die aantoont dat veel slachtoffers van seksueel geweld deze redenering maken, zou ik erop in kunnen gaan. Of dat er een meerderheid bestaat die vindt dat vluchtelingen misdaden mogen plegen omdat ze ‘zielig’ zijn. Helaas. Waar je een link naar een onderzoek zou verwachten, staan enkel de woorden ‘het gebeurt’. Oh, oké. Ik vroeg me namelijk al af: gebeurt dat? Maar jij zegt dus: het gebeurt. Prima. Houden we erover op.
Media
Hierna richt Bergsma haar pijlen op de NOS, en als dit het beste voorbeeld is van gaslighting dat ze deze maand heeft kunnen vinden, dan valt het allemaal best mee:
Na de betoging van Erdoganaanhangers in Keulen hoorde ik de NOS-nieuwslezer als eerste in de opening zeggen: “Geen 40.000 maar 30.000 Erdoganbetogers in Keulen.” De Grote Kwestie (een omstreden demonstratie in een vrij land) zonk weg in bagatelliserende bijzaken (die gebracht werden als hoofdzaken) waardoor je perceptie gaat wankelen: is het wel relevant wat daar gebeurt? Helemaal verwarrend wordt het wanneer je berichten in samenhang met elkaar ziet. Die samenhang is opzettelijk. Zo las ik het bericht dat “de publieke omroep helpt in de strijd tegen fascisme en racisme.”
Naar aanleiding van één zin uit één nieuwsbericht beschuldigt Bergsma de NOS van psychologische mishandeling. Daarna noemt ze het belang van de samenhang tussen verschillende nieuwsberichten – ironisch, want ze vergeet blijkbaar dat de zin “Geen 40.000 maar 30.000 Erdoganbetogers in Keulen” bestaat in samenhang met de bewering dat het er 40.000 waren. Dat de verslaggeving van de NOS bestond uit meer dan alleen deze correctie, behoeft wat mij betreft geen bewijsstukken, maar vooruit.
Met “het bericht dat “de publieke omroep helpt in de strijd tegen fascisme en racisme”” doelt Bergsma op een artikel in de Guardian, naar aanleiding van onderzoek door de European Broadcasting Union. Dus niet het NOS Journaal.
Zo ontstaat de suggestie dat wij het niet snappen, dat het fascisme, het racisme en de intolerantie die wij met eigen ogen denken te zien blijkbaar niet of ergens anders plaatsvindt, binnen een andere dimensie, dichter bij huis wellicht? De onzekerheid wordt bewust bij de kijker gelegd die ineens naakt voor de spiegel moet vrezen voor zijn eigen racistische inborst.
Dat ‘naakt voor de spiegel’ verwijst naar een opiniestuk van Jesse Moes in het Parool, over het belang je bewust te zijn van je eigen racisme. Wat heeft dat te maken met NOS-verslaggeving en een onderzoek van de EBU? Heb ik het journaal gemist waarin de kijker opgedragen werd dat stuk te lezen? Speelt de NOS onder één hoedje met Jesse Moes? Plaatste de Guardian een Engelstalige versie van zijn artikel?
Religie van vrede
Bergsma legt de link niet uit en springt naar haar volgende voorbeeld:
Nog zo’n gekmakende combinatie van boodschappen is ‘religie van de vrede’ en ‘islamofobie’. Door islam als vredelievende toestand te verkopen aan het publiek kan islamofobie een plek in de realiteit krijgen. Want als een liefhebbende, vredelievende echtgenoot de lichten aan en uit doet en dat tegelijkertijd ontkent, dan moet jij wel gek (lees: islamofobisch) zijn. En kijk maar, de anderen zeggen het ook! Er is bijna geen speld tussen te krijgen, precies de bedoeling.
Staat de echtgenoot die de lichten aan en uit doet, hier symbool voor een moslimextremist, in het ergste geval een terrorist? Dat zou raar zijn, want het zijn niet de extremisten die ons vertellen dat de Islam een religie van vrede is, evenmin zijn zij het die zich zorgen maken over islamofobie. Is de echtgenoot dan juist de moslim die islamofobie aankaart en stelt dat de Islam een religie van vrede is? Dat lijkt me waarschijnlijker. Maar díe mensen zie je dan weer nooit een aanslag plegen.
Ik vraag me af of mijn interpretaties van het bovenstaande citaat correct zijn – gezien de zwakke kwaliteit van Bergsma’s proza worden haar gedachten bepaald niet helder. Ik bedoel: wie willen de Islam als ‘vredelievende toestand’ verkopen? Aan welk publiek? Wie zijn ‘de anderen’? Zijn zij deel van ‘het publiek’ of deel van het complot? En wát is nu ‘precies de bedoeling’? Wat is het einddoel van deze sinistere samenzweerders? Als zij vanuit hun ivoren toren neerkijken op een samenleving vol geestelijk labiele mensen, stellen ze dan met een glimlach: “Ons werk is gedaan”? Ook in de volgende alinea worden hun motieven niet duidelijk:
Onze eigen oren en ogen zijn nutteloze instrumenten geworden. De crux is dat de gaslighters over de rug van gek gemaakte slachtoffers de meest verstandige en redelijke mensen op aarde worden. (…) Openlijk of niet, gaslighters hebben niet voor niets een verborgen agenda. De waarheid verplicht ze tot dingen waar ze geen zin in hebben.
Wat ís dan hun verborgen agenda? Welke waarheid verplicht ze tot welke dingen, en waarom hebben ze daar geen zin in?
De volgende stelling in Bergsma’s stuk is de eerste die hout snijdt. Het is dan ook een enorme open deur:
Zonder realiteitszin en eigenaarschap over onze huidige grote maatschappelijke problemen zal niets ten goede keren.
Ja, nogal wiedes. We moeten beseffen wat de problemen zijn, voordat we ze kunnen oplossen.
S.P.E.C.T.R.E. en de Joker
Na nogmaals het gevaar van gaslighting benadrukt te hebben, sluit Bergsma haar onsamenhangende reeks voorbeelden af met een alinea die uit een ander artikel lijkt te komen:
Een docent die de flexwerk-plek niet ziet zitten en dat aankaart krijgt te horen dat hij blijkbaar iets tegen een open werksfeer heeft. Heeft hij soms iets te verbergen, krijgt hij dan te horen. Heeft hij soms concentratieproblemen? Wil hij niet doorgroeien in de organisatie, misschien hoofddocent worden? Wat is er mis met die man!
Hela! Wordt hier opeens stelling genomen tegen neoliberale flexibiliteitsverheerlijking? Dat zie ik graag. Deze alinea zou (ondanks de lelijke herhaling van ‘krijgt hij te horen’) prima kunnen dienen als de intro van een ander stuk, waarin verder ingegaan wordt op de redenen dat werkgevers belang hebben bij flexwerk-plekken en werknemers niet. Helaas vindt Bergsma het zo wel genoeg:
Het is ongelofelijk hoe gaslighting in slechts een paar woorden kan zitten. En ongelofelijk hoeveel meer er nodig zijn om het een klein beetje te ontrafelen.
Nou, wat je zegt. De duizend woorden waaruit Bergsma’s artikel bestaat, zijn in ieder geval niet genoeg.
Of misschien hadden ze beter gekozen moeten zijn. Begrijp me niet verkeerd: ik ontken niet dat gaslighting plaatsvindt. Maar dit stuk vol zwakke anekdotes en ongefundeerde verdachtmakingen is bepaald niet overtuigend. Niet in de laatste plaats omdat het einddoel van de mysterieuze gaslighters nooit benoemd wordt. Het beeld dat Bergsma’s artikel mij geeft is een soort S.P.E.C.T.R.E., de geheime organisatie waartegen James Bond het vaak opneemt, maar dan geleid door de chaotisch gemotiveerde Joker uit The Dark Knight.
Of… ben ik misschien één van de gaslighters, en probeer ik twijfel te zaaien nu ik zie dat ons Grote Plan ontmaskerd wordt?
Oorspronkelijk gepubliceerd in augustus 2016