Theodor Holman is een volwassen man die redeneert als een puberjongen die net Richard Dawkins heeft ontdekt. Zo iemand die met rationaliteit dweept alsof het een ideologie is. Zijn column in het Parool van 12 november toont perfect de malle ideeën van de zelfverklaarde Rationalisten.
In de column trekt Holman ten strijde tegen empathie, omdat empathie niet te rijmen zou zijn met rationaliteit. Vergeet even dat de meest rationele wezens op aarde ook de meest empathische zijn, en dat de dualistische visie op verstand en gevoel volkomen achterhaald is.
Holmes en Spock
Holman denkt dat hij geen empathie kent en dat dit betekent dat hij heel rationeel is. Hij heeft zijn helden (Dawkins, Christopher Hitchens, Sam Harris) de grond gelijk zien maken met ‘gevoelsargumenten’ en ambieert zoals hen te zijn. Misschien kijkt hij ook op tegen fictieve figuren als Spock en Sherlock Holmes, die ieder probleem benaderen met nietsontziende logica, ‘dus’ zonder emotie. Het popculturele beeld van een rationalistische denker is dat van een botte zak. Wellicht dat Holman zichzelf een botte zak vindt, en gedacht heeft: “Misschien moet ik veranderen. Maar misschien, en ja, ik denk dat dit het is, misschien ben ik wel een botte zak omdat ik zo RATIONEEL ben!” Het is maar een hypothese. De redenering “alle rationele mensen zijn tactloos, DUS alle tactloze mensen zijn rationeel” is natuurlijk 1) gebaseerd op een misvatting en 2) logisch niet correct, maar dat Holman 1) wel vaker misvattingen heeft en 2) niet goed is in logica, bewijst hij in de column:
“[K]an iemand mij vertellen met wie ik empathie moet hebben? Met de asielzoeker of met degeen die door de asielzoeker geen werk kan vinden? Met de illegaal? Of met de man of vrouw die zich door die illegaal bedreigd voelt? Met de arme islamitische Syriër, of met degeen die zijn land, stad en dorp ziet veranderen?
Met iedereen dan maar? Dat kan niet.”
Hoezo kan dat niet? Eén van de definities van empathie is: begrijpen wat andere mensen denken of voelen, door je in hun positie te verplaatsen. Ik denk daartoe in te staat zijn bij alle bovengenoemde mensen, als ik onderzoek naar ze zou doen.
Empathie kan dus voortkomen uit een gedachte-experiment (“wat zou ik doen als…”), iets waar zelfverklaarde rationalisten van zeggen te houden. Holman zit er dus flink naast, als hij retorisch vraagt:
“Hoe moet je trouwens op een goede manier empathieën? Doe ik dat door alleen mijn gevoel te laten spreken?”
Waarschijnlijk verwart Holman empathie met sympathie, steun of respect. Ook dan zouden zijn observaties vergissingen zijn, maar begrijpelijke vergissingen. De volgende alinea is in elk geval onbegrijpelijk zonder de constatering dat Holman niet weet wat empathie betekent:
“En wat als je niet empathisch kunt zijn? Zoals ik. Omdat je liever vertrouwt op gezond verstand? Omdat je liever analyseert dan voelt? Omdat je redelijk wilt zijn? Omdat je gezag niet zomaar accepteert? Deug je dan niet?”
Analyse lijkt me noodzakelijk voor empathie. Gezond verstand en redelijkheid ook. Wat het niet zomaar accepteren van gezag hiermee te maken heeft, is mij niet duidelijk.
Mierenneukers
Hoe dan ook, Holmans houding is te kenend voor een grote groep zelfverklaarde rationalisten. Het zijn vooral mannen, atheïsten en vaak anti-feministen, die met een vaandel waarop ‘RATIONEEL’ staat opinieland in trekken. Ze zijn vaak mierenneukers over de regels van het debat: wanneer je je betoog wil kruiden met een persoonlijke ervaring, roepen ze: “anekdotisch bewijs!” Komt er een woord ter sprake met Griekse of Latijnse wortels, dan zullen ze hun oppervlakkige kennis van de klassieke talen trots tentoonstellen (“Islamofobie bestaat niet, want fobie betekent…”), de ‘koude logica’ van taal verkiezend boven de werkelijke praktijk dat woorden betekenen wat we ze laten betekenen.
Deze mensen adopteren rationaliteit als lifestyle. Ze kennen de juiste woorden: ‘redelijk’, ‘realistisch’ en natuurlijk ‘feiten’. Dat lijken me basisvereisten voor een debat, maar voor de zelfverklaarde rationalisten zijn het buzzwords waarmee ze hun identiteit kenbaar maken. Voortdurend benadrukken ze hoe veel waarde ze hechten aan rationeel denken. Ik denk dan: wie écht rationeel denkt, hoeft dat niet de hele tijd te zeggen. Wie Nederlands als eerste taal spreekt, vermeldt dat immers ook niet op haar cv onder ‘talen’.
Vroeger was ik ook zo’n zelfverklaarde rationalist. Daarom heb ik veel empathie voor ze.
Oorspronkelijk gepubliceerd in november 2016